خشم در کودکان و راهکارهای مدیریت آن

عملکرد خشم چگونه است؟

خشم احساس طبیعی، عادی و مهم است. خشم می تواند ما را به حرکت وا دارد تا رو به جلو حرکت کنیم و تغییر کنیم. اما اگر به درستی ابراز نشود می تواند باعث آزار روانی و جسمی خودمان بشود و حتی باعث بشود به دیگران آسیب بزنیم. به همین خاطر مهم است که از کودکی یاد گرفته باشیم خشممان را مدیریت بکنیم و به درستی ابرازش کنیم.

دانشمندان تحقیق کردند بر خلاف اختلالاتی مثل افسردگی، اضطراب و وسواس که ریشه ی ژنتیکی بسیار قوی ای دارند پرخاشگری و خشم خیلی مربوط به محیطی است که کودک در آن زندگی می کند.

اگر محیط غنی باشد ما کودکان آرام تری را خواهیم داشت و اگر محیط ضعیف باشد و در آن محیط رفتارهای پرخاشگرانه و والدینی باشند که آموزش درست برای رفتار با کودکان را ندیده باشند قطعا ما با خشم زیادی روبرو خواهیم بود.

خشم یک واکنش به درد، به احساس ناتوانی، به احساس افسردگی، به احساس اضطراب و به احساس عذاب وجدان است. کودکی که خشم دارد به بیشترین چیزی که باید شک کرد این است که آن کودک از لحاظ روحی ارضا نیست.

یعنی کودک در پله ی اول، یک رابطه ی امن و مثبت می خواهد و می خواهد یک تعامل مثبت با والدین داشته باشد.  اگر نتواند این تعامل را برقرار کند از یک راه دیگر توجه ی والدین را می گیرد. کودکی با استرس ها و کابوس های شبانه، کودکی با رفتارهای وسواسی و کودکی دیگر با لجبازی و پرخاشگری این توجه را می گیرد.

نقش والدین در خشم کودک چیست؟

ما سه سبک فرزندپروری داریم. سبک فرزندپروری سهل گیرانه، سخت گیرانه و مقتدرانه. ما نه والدین سهل گیر می خواهیم و نه والدین سخت گیر. ما والدین مقتدر می خواهیم. یعنی والدینی که بدانند کجاها به کودک نه بگویند، کجاها بتوانند با کودک یک رابطه ی خوب برقرار کنند، کجاها دل به دل کودک بدهند و کجاها به حرف کودک گوش بدهند.

خیلی وقت ها والدین می گویند کجاها باید به کودک نه بگوییم و آیا برای کودک باید قانون بگذاریم؟ بله قطعا باید قانون تعیین کنیم اما نه قانون های سخت. ما جایی به کودک نه می گوییم که به خودش و دیگری دارد آسیب می زند.

وقتی کودک شروع به پرخاشگری می کند اگر این خشم و پرخاشگری در حد جیغ زدن، داد زدن و رفتار بی ادبانه و پرت کردن وسایلی که آسیب نمی زند باشد سعی می کنیم آن رفتار را نبینیم تا خاموش بشود.

نادیده گرفتن و ندیدن به معنای قهر کردن نیست. متاسفانه خیلی وقت ها والدین نادیده گرفتن را با قهر کردن که خودش یک رفتار پرخاشگرانه ی منفعل و ناسالم است اشتباه می گیرند.

اما اگر پرخاشگری در حد کتک کاری بود ابتدا با کودکم همدلی می کنم و بعد طبق قوانین برایش جریمه و محرومیت در نظر می گیرم. و از جنگ قدرت و اگر- آنگاه استفاده نمی کنم. مثلا چون این کار را کردی این را ازت می گیرم. به کودکم می گویم مامان با اینکه دلم نمی خواهد اما این اسباب بازی امروز به خاطر این رفتار داخل جعبه ی جریمه ها می رود.

کودکانی که خشم زیادی دارند و پرخاشگری می کنند، چه کودکانی هستند؟

• والدین مقتدری ندارند.

• والدین سخت گیر و یا حتی سهل گیر و باج دهنده ای دارند.

• هر چیزی می خواهند برایشان فراهم است و هیچ وقت نه نشنیده اند.

• مورد غفلت شدید والدین و آزار و اذیت و رفتارهای پرخاشگرانه ی والدین قرارگرفته اند. حالا می تواند این آزار و اذیت ها از سمت بقیه باشد یا خیلی وقت ها این خشمی که در خانه، کودک پیاده می کند ناشی از این است که زورش در مدرسه به بچه های دیگر نمی رسد و کودک منفعل است. یعنی در حقیقت مهارت روابط اجتماعی سالم و مهارت حل مسئله ندارد.

تکنیک های موثر برای آموزش مدیریت خشم به کودکان

1. به کودک بیاموزید میان احساس و رفتار تمایز قائل شود. به کودک آموزش بدهید که روی احساسات خود نامی بگذارد تا بتواند احساس خشم، ناکامی و ناامیدی خود را به زبان بیاورد.

2. الگوی خوبی از مهارت های مدیریت خشم باشید. به او نشان بدهید در مواقع بروز خشم چگونه برخوردی دارید. اگر کودک شاهد عصبانیت شما باشد، احتمالا همین کار را خواهد کرد. اما اگر او شاهد کنار آمدن شما با احساستان به شیوه ی مهربانه تر و آرام تر باشد، او هم این روش را انتخاب خواهد کرد.

3. مهارت های مقابله ای سالم را بیاموزید. کودکان نیاز دارند راه درست برخورد با خشم شان را بیاموزند. به جای اینکه به آن ها گفته شود که برادرت را نزن به او توضیح بدهید زمانی که عصبانی است، می تواند چه بکند. به او بگویید: دفعه ی بعد که عصبانی شدی، حرف بزن یا وقتی از دست دوستت عصبانی شدی، ازش دور شو.

4. در صورت لزوم او را با عواقب رفتارش روبرو کنید. زمانی که کودک از قوانین عصبانیت تبعیت می کند، او را با نتایج مثبت رفتارش روبرو کنید. برای مثال سیستم پاداش دهی می تواند انگیزه ی کودک را برای استفاده از مهارت های مدیریت خشم تقویت کند.

زمانی که کودک قوانین عصبانیت را زیر پا گذاشت، او را با عواقب رفتارش مواجه کنید. اگر کودک پرخاشگری کرد، بدون تاخیر او را با عاقبت رفتارش مواجه کنید. این عاقبت می تواند، خارج کردن او از موقعیت و یا محروم کردن از مزایا باشد.

معرفی سه بازی برای کنترل خشم در کودکان

• بادکنک: در این بازی به بچه ها آموزش می دهیم تا از طریق کنترل تنفس، آرامش پیدا کنند. کودک بادکنکی را باد می کند و بعد از پر شدن در آن را محکم نگه می دارد. سپس با جسم نوک تیزی آن را می ترکاند. وقتی بادکنک می ترکد بچه ها می ترسند و خودشان را عقب می کشند. در این مرحله از کودک می خواهیم دستش را روی شکمش بگذارد و چند نفس عمیق بکشد. در این بازی به کودک آموزش می دهیم که وقتی خشمگین می شود، بر خشم خود فائق آید و تصمیم مناسبی بگیرد.

• پاره پاره کردن روزنامه: در بازی پاره پاره کردن روزنامه چندین روزنامه ی باطله به کودک می دهید و از او می خواهید تا به شیوه ای که می خواهد روزنامه ها را تکه تکه کند، آن ها را به هوا بریزد و با صدای بلند هورا و فریاد بکشد. طی دو سه دقیقه ی بعد، بچه ها دچار تغییرات هیجانی می شوند که تاثیر آن در کنترل خشم  آن ها موثر است.

• لاک پشت: بازی لاک پشت برای کودکانی که زود خشمگین می شوند موثر است. اساس این روش قصه درمانی است. به کودک می گوییم بچه لاک پشتی در گذشته زندگی می کرده که مانند تو بوده و زود عصبانی می شده است. روزی پدربزرگش او را صدا می زند و الگوهایی به او یاد می دهد. سپس به توضیح مراحل می پردازیم.

1. مرحله ی اول این است وقتی کودک عصبانی می شود با همان حالت صحنه را ترک کند و بعد که خارج شد مقداری فکر کند که باید آرام شود و خود را کنترل کند.

2. در مرحله ی دوم چند نفس عمیق بکشد.

3. در مرحله ی سوم به او آموزش می دهیم که دستش را روی شکمش بگذارد، سه ثانیه نفسش را حبس کند و سپس با سه شماره هوای درون ریه هایش را خارج کند.

4. در مرحله ی چهارم فکر کند که در آن صحنه چه کاری را انجام دهد.

5. مرحله ی پنجم بازگشت کودک است.

سخن آخرپیرامون کنترل خشم کودکان

ما نمی خواهیم به خشم به عنوان یک احساس لزوما منفی نگاه کنیم. به هر حال احساس ترس، احساس خشم، احساس اضطراب در وجود تمام آدم ها است. هیچ انسانی در هر سنی تمایل به پرخاشگری ندارد. همه ی ما انسان ها انتخابمان این است که در هر لحظه احساس خوشایند را تجربه کنیم. پس در قدم اول هم قد کودک باشیم و با کودک در مقابل با رفتار پرخاشگرانه همدل باشیم.